IndyMedia - Vrij Media Centrum Nederland

Haalbaar en betaalbaar? - Scenario voor een energierevolutie in twintig jaar
CO2

Zo moeilijk is het niet om al in 2030 klimaatneutraal te zijn

DOOR JEROEN TROMMELEN

Ruim een jaar geleden won klimaatactiegroep Urgenda de historische rechtszaak waarin de Nederlandse staat verplicht werd méér maatregelen te nemen om klimaatverandering te voorkomen. Een half jaar later beloofden 195 landen op de klimaatconferentie in Parijs dat ze de opwarming van de aarde nu echt, daadwerkelijk zullen gaan beperken tot hoogstens 2 graden. Maar zie wat er gebeurde. In Nederland stéég de uitstoot van broeikasgas in plaats van te dalen, en ook op wereldschaal werd niet minder broeikasgas de lucht in gejaagd. Dat bracht het klimaatdoel verder weg in plaats van dichterbij. Bovendien blijken de Parijse afspraken niet ambitieus genoeg. Zelfs als ze allemaal worden nageleefd, komt de temperatuurstijging deze eeuw uit op tussen de 2,6 en 3,1 graden, bleek vorige week uit een nieuwe doorrekening van wetenschappers en onderzoekers in het blad Nature.

De sombere conclusie zou kunnen zijn dat het stoppen van klimaatverandering net zoiets is als het bestrijden van de honger in de wereld of een ander verheven ideaal: gewoon te mooi om waar te kunnen zijn. Toch is dat een hardnekkig misverstand.

In nauwkeurig uitgewerkte scenario's van denktanks, energie-experts en milieuactivisten valt juist één ding steeds weer op: praktisch gesproken is het zo moeilijk niet om de klimaatdoelen te halen. Het klimaat heeft een noodrem: rigoureuze vermindering van de uitstoot van broeikasgas. Om die te gebruiken moet er weliswaar veel veranderen, maar er zijn geen innovatieve wonderen nodig en evenmin een grote zak met geld. Strikt economisch maakt het voor een welvarend, westers land zelfs weinig verschil of we rekening houden met het klimaat of niet. Burgers verdienen hun inkomen even makkelijk met oliewinning als met de bouw en exploitatie van windmolens op zee. Dus wat is het probleem?

Actiegroep Natuur en Milieu bijvoorbeeld publiceerde afgelopen maand zo'n klimaatscenario voor duurzame energie in Nederland. Alle maatregelen die nodig zijn om ons nationale aandeel aan de opwarming te stoppen, staan erin. Wie het schema netjes volgt, gebruikt al over twintig jaar ruwweg de helft minder energie dan nu, en wekt de helft daarvan duurzaam op. Dat is nog maar een eerste stap, want net als veel andere landen wil Nederland in 2050 volledig klimaatneutraal zijn. Dat klinkt misschien ver weg maar is geen sciencefiction: iedereen die nu jonger is dan 50 jaar, gaat het normaal gesproken meemaken.

Hoe ziet zo'n eerste stap eruit? Allereerst verdwijnt energie uit kolen, olie en gas razendsnel uit onze huishoudens. Over twintig jaar is 90 procent van de Nederlandse woningen afgesloten van gas en zijn alle beschikbare daken vol gelegd met zonnepanelen. Het aantal windmolens wordt na 2023, als de eerste vijf grote windparken op de Noordzee er staan, nog eens verdubbeld. Ondertussen gaan huishoudens en bedrijven koortsachtig op besparingsjacht, aangezet door nieuwe belastingen en heffingen op fossiele brandstoffen.

Veel van die maatregelen beginnen al vandaag, zoals het aanwijzen van nieuwe locaties op land en zee waar de extra windmolens kunnen worden geplaatst. Of via de keuze voor een nieuwe auto: in het scenario van Natuur en Milieu wordt over tien jaar geen nieuwe auto meer op fossiele brandstof verkocht en wordt fossiel rijden met bestaande auto's gaandeweg duurder. Willen we zo'n auto dan nog wel? Willen we überhaupt nog een eigen exemplaar? Ook de vakantiekeuze vraagt al snel om een extra afweging, want vliegen wordt langzaamaan een omstreden zaak voor de rijken. Door het instellen van een btw-heffing op tickets (nu nul), accijns op kerosine (idem) en CO2-belasting wordt vliegen in het scenario twee keer zo duur op een lange vlucht, tot vijf keer zo duur voor een Europese vlucht waarvoor een alternatief met de trein bestaat.

Het elektriciteitsnet is in 2035 de ruggegraat van de Nederlandse energievoorziening. Huishoudelijk koken en verwarmen gebeurt op stroom, bijvoorbeeld via warmtepompen en warmteopslag, voorzieningen die in vrijwel alle woningen kunnen worden ingepast. Bijna de hele particuliere stroombehoefte wordt gedekt met zonnepanelen en windenergie. Slechts monumenten en oude gebouwen verstoken nog aardgas, omdat bouwkundige aanpassingen daar moeilijk zijn. Kolencentrales verdwijnen al over vijf jaar. Alleen de industrie gebruikt na twintig jaar nog een flinke portie aardgas en biomassa, in toepassingen waar dat echt niet anders kan, en op voorwaarde dat die industrie eenderde van haar huidige energiegebruik heeft teruggedrongen. Uit allerlei onderzoek blijkt dat dit technisch kan, maar achterwege blijft omdat bedrijven het niet rendabel genoeg vinden.

Dat aarzelen stopt wanneer besluiten worden afgedwongen via wetgeving en de portemonnee. Zoals met een CO2-belasting voor burgers en bedrijven die oploopt van 50 euro per ton uitstoot broeikasgas over vier jaar tot 100 euro per ton in 2030. Dat zijn zeer hoge bedragen vergeleken met de prijs die bedrijven nu in het Europese systeem van emissiehandel moeten betalen. Daarin kost het uitstoten van een ton broeikasgas nog geen 5 euro. Het punt is: alleen bij een veel hogere belasting verdient de techniek die voor de rigoureuze energiebesparing gaat zorgen, zichzelf terug.

Huiseigenaren en corporaties krijgen een streng en verplichtend energielabel voor hun woning. Energiebesparing en duurzame opwekking wordt de voordeligste optie en wie niet meedoet, betaalt simpelweg méér. Dit geldt dus ook voor de auto. Voor automobilisten voorziet het scenario in een kilometerheffing op basis van milieuschade. In andere woorden: voor iedereen die niet aan een elektrische auto wil.

Dat alles maakt zo'n energietransitie misschien toch iets ingrijpender. Hoeveel van deze toekomstschets is daadwerkelijk haalbaar? Zeker niet alles, althans niet in dit tempo, vindt onderzoeker Pier Stapersma van energiedenktank Clingendael International Energy Programme. Het feit dat scenario's technisch en economisch mogelijk zijn, betekent natuurlijk nog niet dat ze met de beoogde snelheid kunnen worden uitgevoerd, zegt hij. 'Natuur en Milieu houdt te weinig rekening met de sociale dimensie, zoals de vraag of iedereen de aangedragen oplossingen wel accepteert en of je wel alles tegelijk kunt uitvoeren.'

Reken even mee, zegt Stapersma. De beschikbare tijd om de beschreven energierevolutie tot stand te brengen, is negentien jaar. Dat zijn normaal gesproken drie nieuwe kabinetten om de hele Nederlandse energievoorziening om te gooien. Niet alleen voor de politiek maar ook voor veel bedrijven en burgers gaat dat waarschijnlijk te snel. 'Nu al loopt de discussie over het plaatsen van windmolens op land, zoals in de Drentse veenkolonie, vast op weerstand.'

Zo staan tussen droom en daad meer praktische bezwaren. Vrijwel alle huizen snel loskoppelen van het gasnet, zoals het scenario voorschrijft, is volgens de Clingendael-onderzoeker waarschijnlijk onhaalbaar. In sommige gebieden kunnen woningen eenvoudigweg niet terugvallen op een collectief warmtenet of zijn te grote investeringen nodig in het elektriciteitsnet om de omslag te realiseren. Voorlopig, denkt hij, redden we het dus niet met uitsluitend stroom uit windmolens en zonnepanelen.

Technieken om duurzame stroom te tappen uit eerder opgeslagen energie uit ammoniak of waterstof zijn nog onvoldoende ontwikkeld. De import van duurzame stroom uit buurlanden kan een probleem zijn, omdat zonne- en windenergie daar vaak op dezelfde momenten beschikbaar zal zijn - of juist niet. 'Voorlopig hebben we een forse (fossiele) reservecapaciteit nodig.'

Volgens Bob van der Zwaan, beleidsdeskundige duurzame energie bij ECN en hoogleraar duurzame energietechnologie aan de Universiteit van Amsterdam, zit de bottleneck niet zozeer in de techniek maar in de vraag 'hoeveel je ervoor over hebt om je doel te realiseren'. Het tempo waarin de omslag naar duurzame energie verloopt, is dan niet erg bemoedigend. 'Als je ziet hoe langzaam het nu gaat om enkele procentjes energiebesparing te bereiken, spreek je over een kras scenario.'

En dat te meer omdat er nauwelijks biomassa in het schema zit, evenmin als opslag van CO2 in de bodem. In eerdere scenario's van ECN en het Planbureau voor de Leefomgeving voor een klimaatneutraal Nederland in 2050 komen die oplossingen - uit pure noodzaak - wel ruim aan bod. Bij de milieubeweging rust er een taboe op, omdat ze meestal gekoppeld zijn aan fossiele energieopwekking en dus een 'verkeerd' systeem in stand houden. Van der Zwaan: 'Maar als het doel zó belangrijk is, denk ik dat je vrijwel alle beschikbare opties op het gebied van duurzame energie nodig hebt om dat te bereiken.'

En dan is er de burger, ofwel de 'sociale dimensie' in de woorden van Clingendael-onderzoeker Stapersma. Die laat zich al lang niet meer voorschrijven wat goed voor hem is. Horen scenario's met een strakke regie van een centrale overheid met vliegtuigbelasting, rekeningrijden en verplichte energielabels niet thuis in het sprookjesboek voor idealisten?

'Dat ligt eraan, want hoe wil je het probleem dan wel oplossen?', kaatst energiehoogleraar Van der Zwaan die vraag terug. 'Het klopt dat daarvoor grote interventies nodig zijn, ook in Nederland. Maar onhaalbaar hoeven die niet te zijn. Stel dat iedereen twee keer zoveel voor energie moet gaan betalen als nu. Dat is op zichzelf wel een enorme toename, maar in het totale uitgavenpatroon van veel huishoudens valt het wel mee. Veel mensen zouden dat zonder veel problemen kunnen betalen.'

En de samenleving als geheel kost het niets extra, benadrukt Natuur en Milieu. Volgens adviesbureau Ecofys, dat het scenario doorrekende, zijn de jaarlijkse kosten aan investeringen voor twintig jaar energierevolutie ongeveer 12,5 miljard euro per jaar. Daar staan 'vermeden kosten' tegenover, waaronder de lastig te becijferen milieuschade en toekomstige kosten van klimaatverandering. Ecofys zet die kosten op 14,2 miljard euro per jaar, waardoor in de groene boekhouding zelfs winst overblijft: 1,7 miljard per jaar.

Vorig jaar maakte Greenpeace een soortgelijk groen energiescenario voor de hele wereld. Dat zou tot aan 2050 weliswaar een duizelingwekkend bedrag vergen van 1.660 miljard dollar per jaar, maar meteen al 1.100 miljard dollar per jaar besparen aan fossiele brandstof. Toch kost ook dit scenario, net als dat van Natuur en Milieu, in eerste instantie veel geld, dat pas later wordt terugverdiend, bijvoorbeeld door het uitblijven van klimaatschade.

Dat geld is dus een potentiële hobbel. Een kloppende staatsbegroting betekent nog niet dat burgers de duurzame energietransitie gratis krijgen, zegt Van der Zwaan. 'De omslag kost hun niet alleen geld, maar vereist ook een verandering van gedrag en bestedingen, hoewel de Nederlandse economie daardoor niet direct zal imploderen. Sommige dingen moet je wel op Europese schaal doen, zoals de invoering van een CO2-belasting voor bedrijven. Alleen in Nederland en de buurlanden, zoals Natuur en Milieu beschrijft, gaat waarschijnlijk niet. En natuurlijk kunnen we uiteindelijk alleen het klimaatprobleem oplossen als alle landen aan vermindering van emissies bijdragen, zoals afgesproken in Parijs.'

Zijn de burgers wel zo onwillig? Klimaatspecialist Geertje van Hooijdonk van Natuur en Milieu ziet juist signalen van een 'positieve mindset' voor duurzame energie. Zoals dat Nederlanders denken dat we al heel veel stroom groen opwekken en dit een uitstekend idee vinden - ook al is de werkelijkheid anders. 'Per saldo zal het de meesten een zorg zijn of hun elektriciteit afkomstig is van windmolens op zee of kolencentrales, zo lang het maar uit het stopcontact komt.'

In de industrie, zegt ze, vragen de koplopers juist om strengere milieuwetgeving om de concurrentie met vieze bedrijven beter te kunnen aangaan. En voor maatregelen in de persoonlijke levenssfeer van burgers is best steun te krijgen. 'Méér uitleg, ook en met name van de overheid. Er hoort een verhaal bij waarom dingen nodig zijn.' Dat het weekendje New York zal wegvallen en dat de all-inclusive in Turkije veel te goedkoop is, dringt volgens haar heus wel door. 'Natuurlijk kunnen we die boodschap overbrengen.'

Klimaatdoelen zijn prima te halen - net als andere verheven doelen trouwens. Volgens Voedsel- en Landbouworganisatie FAO daalde het aantal ondervoede wereldburgers de laatste 25 jaar met 200 miljoen en nam het percentage hongerige burgers in ontwikkelingslanden af van 23,3 naar 12,9.

Volkskrant 9 juli 2016