Hoe nu verder in Oekraine?
Janoekovitsj is verdreven als president van Oekraïne. Hoe moet het nu verder? En wordt het niet eens tijd voor solidariteit met de bevolking?
Janoekovitsj verdreven
Hoe nu verder in Oekraïne?
Het verdwijnen van de Oekraïense president Viktor Janoekovitsj als gevolg van de maandenlange strijd die voornamelijk op het Maidanplein in Kiev gevoerd werd door de pro-Europa beweging betekent een belangrijke strategische vooruitgang voor de imperialisten van de EU, onder leiding van Duitsland. Ofschoon de voorkeur uitging naar een 'gecontroleerde' overdracht van de macht via vervroegde verkiezingen en een compromis met oppositieleiders, is het een signaal van hun vastbeslotenheid om de invloed naar het oosten uit te breiden. Zij waren daartoe bereid om door een gewapende opstand Janoekovitsj het veld te laten ruimen, in strijd met de Europese 'normen en waarden' – voor zover die enige betekenis hebben – , hij was immers een democratisch gekozen staatshoofd .
De combinatie van wijdverbreide ontevredenheid door de al 20 jaar voortdurende achteruitgang van de levensstandaard, de illusies die in het vooruitzicht werden gesteld van economische vooruitgang door middel van een nauwere samenwerking met de EU en de wanhopige pogingen van Janoekovitsj om de bezetting van het Maidanplein met geweld te beëindigen, resulteerde in vijf dagen van straatgevechten waarbij tenminste 82 doden vielen, waaronder 13 politieagenten, en meer dan 1000 gewonden. Buitengewoon verontrustend is dat de sleutel tot de overwinning van de opstand de rol was die werd gespeeld door openlijk fascistische bendes zoals Pravy Sektor (Rechtse Sector), Spilna správa, (Gezamenlijke Zaak), de zogenaamde Afghantsy (Afghanistan veteranen) en de aanhangers van Svoboda, waarvan de leider, Oleh Tyahnybok, een van de drie belangrijkste sprekers is van wat inmiddels de Euromaidanbeweging is gaan heten.
Op vrijdag 22 februari hadden de krachten van de Euromaidanbeweging een aantal overheidsgebouwen in Kiev overgenomen, terwijl in West-Oekraïne, in de stad Lviv, de regionale overheden en de politie waren overgestapt naar de opstandelingen en zij stuurden uiterst rechtse activisten en vervolgens rebellerende politiemensen naar Kiev om te helpen Janoekovitsj te verdrijven. (Lviv is een bolwerk van Oekraïens nationalisme. Ik heb daar eind jaren 90 een tijdje gewerkt en kreeg ruzie toen ik Russisch sprak. De burgemeester verbood Russische muziek in openbare gelegenheden en een dronken man werd in een café vermoord toen hij een Russisch liedje begon te zingen).
Volgens sommige bronnen werd het Janoekovitsj verhinderd om naar Rusland te vliegen, de voormalige president vluchtte uit de hoofdstad naar de tweede stad van Oekraïne, Kharkiv, in het oosten van het land. De volgende dag, zondag 23 februari 2014, bewaakt door fascistische milities en rebellerende politieagenten en met een derde van de leden aanwezig, stemde de Verchovna Rada, het Oekraiense parlement, unaniem voor een motie om president Janoekovitsj in staat van beschuldiging te stellen. Ze stemde ook voor de vrijlating van de gevangen genomen leider van de Vaderland Partij en oud-premier, Julia Timosjenko.
Maidan
De drie maanden durende bezetting van het Maidanplein in Kiev heeft de voorwaarden geschapen voor de groei en consolidatie van de fascistische krachten in het land. Het begon als een protest tegen Janoekovitsj die op het laatste moment vorig jaar november, onder druk van Moskou, weigerde een associatieovereenkomst en vrijhandelsovereenkomst te ondertekenen met de EU. Over die overeenkomst was men tien jaar in onderhandeling geweest en werd gepresenteerd als een voorwaarde voor economische vooruitgang in Oekraïne.
Het zou zeker gezien zijn als een lucratieve overeenkomst voor de werkelijke machthebbers in Oekraïne, de oligarchen die zich evenals in Rusland gebeurde schaamteloos verrijkten uit de voormalige staatsbezittingen. Onder deze oligarchen Dmitry Firtash en Petr Poroshenko, de derde en de vierde rijksten van het land, die werden uitgesloten van de oligarchen achter de Partij van de Regio's van Janoekovitsj. Maar voor de bevolking van Oekraïne zou de overeenkomst met de EU een 40 procent stijging van de prijs van gas hebben betekend, een bevriezing van de lonen, pensioenen en de sociale zekerheid en het radicaal snijden in de budgetten voor overheidsuitgaven, kortom, die dwangmaatregelen die volgens het IMF de weg naar herstel zijn, een 'geneesmiddel' dat de levensstandaard van de werknemers in Griekenland, Letland en vele andere landen dramatisch heeft aangetast. Ondanks wijdverspreide ontevredenheid over de dalende levensstandaard was dit niet bepaald een vooruitzicht dat de grote meerderheid van de Oekraïense boeren en arbeiders kon inspireren.
Als gevolg daarvan, hoewel de bezetting van het Maidanplein een solide basis van verzet tegen Janoekovitsj vormde, met aanzienlijke financiële middelen en steun van pro-EU-krachten, kon het verzet zich niet transformeren tot een massabeweging zoals werd gezien in Oost-Europa in de periode 1989-1990. In plaats daarvan werd het vooral een brandhaard voor alle rechtse, nationalistische krachten, met inbegrip van fascisten die per saldo anti-EU zijn, die gestaag aan invloed wonnen met hun combinatie van onverzettelijkheid tegen elk compromis met Janoekovitsj en hun leidende rol in de straatgevechten tegen de politie.
Janoekovitsj besloot uiteindelijk in de dagen die vooraf gingen aan zijn afgedwongen vertrek om uit de impasse te geraken door het breken van de bezetting, het symbolische hart van de oppositie. Toch was het nemen van de toevlucht tot dergelijke wanhopige maatregelen niet effectief, omdat hij niet te maken kreeg met een ongewapende, vreedzame menigte maar met grote en goed georganiseerde fascistische milities, die snel de politie terugdrongen naar hun posities. Dit leidde tot vuurgevechten waarbij tientallen politieagenten en demonstranten doodgeschoten werden. In de nasleep hebben de fascisten hun bloedbijdrage geleverd aan de oppositiebeweging, omdat zij niet meer konden worden beteugeld door de 'formele' leiders van de oppositie.
De pogingen van de kant van de EU om een compromis af te dwingen, de vorming van een regering van nationale eenheid, kwam te laat. Wanneer oppositieleiders op het podium op het Maidanplein het woord wilden nemen om dit compromis aan te kondigen werden ze weggehoond. De rechtse milities weigerden niet alleen hun wapens neer te leggen, maar zij stelden een ultimatum dat Janoekovitsj uiterlijk zaterdag 22 februari zou vertrekken of zij zouden hem met geweld uit het ambt dwingen. Ze hoefden hun dreigement evenwel niet uit te voeren: op die zaterdagochtend was niet alleen Janoekovitsj gevlucht, maar de veiligheidstroepen van de regering waren ook verdwenen uit de straten van de hoofdstad.
Vooruitzichten
Hoewel de fascistische milities sterk genoeg waren om de politie aanvallen te weerstaan en de vastberadenheid van de politieke leiders van de oppositie om tot een door de EU voorgestelde overeenkomst met Janoekovitsj te komen deden verstommen moeten ze uiteindelijk, in dit stadium van de ontwikkelingen, worden opgevat als hulptroepen. Zij zullen zeker in aantal, in hun organisatorische kracht en hun moreel zijn toegenomen en zij zullen een factor van belang blijven bij toekomstige gebeurtenissen. Maar waar deze extreemrechtse krachten nu in feite voor hebben gezorgd is de verwezenlijking van de hoofddoelstelling van machtiger krachten. Internationaal betekent dat de deur openzetten voor de EU en binnen Oekraïne betekent dit dat de pro-Europese oligarchen en hun politieke basis, de Vaderland Partij van Julia Timosjenko, weer aan de macht zijn.
Elke suggestie dat, ondanks de aanwezigheid van fascisten, de omverwerping van Janoekovitsj een soort van democratische revolutie vertegenwoordigt zou een ernstige vorm van zinsbegoocheling zijn. Vanaf het begin mobiliseerde de Euromaidan beweging de steun op basis van een reactionair beroep op de separatistische en nationalistische ideologie onder de Oekraïens-sprekende bevolking die is geconcentreerd in het westen van het land. Het succes was minder afhankelijk van de fascisten, maar meer op het ontbreken van een aansprekend alternatief dat leiding zou kunnen geven aan het verzet tegen zowel het regime van Janoekovitsj met zijn steun van het Russische imperialisme, als tegen de plannen van de Europese imperialisten.
Als eerste stappen worden nu voorbereidingen getroffen voor de vorming van een nieuwe regering, met Oleksandr Turchynov, de voorzitter van het parlement, geïnstalleerd als interim-president en de verkiezingen die worden uitgeschreven in mei. De eerste prioriteit van de nieuwe regering zal zijn om zijn eigen controle over het land te consolideren, met name de onderdrukking van elke oppositie vanuit het overwegend Russisch sprekende oosten en zuiden, waar zelfs al stemmen opgaan tot afscheiding. De bedoelingen van de nieuwe machthebbers in Kiev werden vrijwel meteen duidelijk gemaakt door een stemming in het parlement om de status van de Russische taal te verlagen. Aangezien het vooral in de sterk geïndustrialiseerde regio's in het oosten van het land, de machtsbasis van de Partij van de Regio's van Janoekovitsj, zal zijn dat het beleid van de EU de grootste impact zal hebben op het gebied van fabriekssluitingen en ontmanteling van diensten moet het breken van de mogelijke oppositie daar een hoofddoel zijn. De nieuwe machthebbers hebben reeds aangetoond dat ze niet zullen terugdeinzen om fascistische bendes te mobiliseren om hun plannen af te dwingen.
Gif van het nationalisme
Hoewel de bevolking van Oekraïne geen enkele politieke steun zou moeten geven aan elementen van het regime van Janoekovitsj omdat dit alleen maar ten bate is van de hem omringende oligarchen die enkel op eigenbelang en zelfverrijking uit zijn, moet er ook gepleit worden voor gezamenlijke actie tegen de nieuwe regering. Links is zwak en verdeeld, terwijl juist op dit moment de dringende noodzaak aanwezig is om in elke stad en elke regio van het land de strategie en tactiek voor de weerstand te ontwikkelen. De historische culturele scheidslijnen tussen Oost en West in Oekraïne zijn de grootste potentiële zwakte voor de bevolking van het hele land. De wereld heeft gezien hoe in het voormalige Joegoslavië generaties van stalinistische onderdrukking en vervolgens de plunderingen door 'kapitalistisch herstel' een bevolking open kan stellen aan het gif van het nationalisme. Hoewel geen van de externe mogendheden, noch Rusland noch de EU, een burgeroorlog of de opdeling van het land zou wensen maakt hun inmenging en steun voor regionaal gebaseerde rivaliserende krachten een dergelijke uitkomst niet onmogelijk.
De 'gewone' bevolking van Oekraïne is de enige sociale kracht die zowel de noodzaak en de capaciteit heeft om de eenheid van het land te verdedigen. Dat betekent een unitaire, onafhankelijke Oekraïne waarin de economische en militaire middelen van het hele land onder de controle en ten dienste van de bevolking staan en niet de instrumenten van elkaar rivaliserende groepen oligarchen die stuivertje wisselen op de machtsposities. Het betekent een strijd voor de vorming van een economie die de materiële, sociale en culturele behoeften van al degenen die werken of niet kunnen werken dient te verdedigen. Dit betekent dat er een taak ligt voor de bevolking van Rusland, Duitsland en de rest van Europa, om de belangen van de bevolking van Oekraïne te verdedigen en tegen alle maatregelen van 'hun' regeringen op te komen, of het nou gaat om een economisch beleid op te leggen of te stoken in regionale tegenstellingen om het land te verdelen. Tegen de politiek van de wanhoop is echt democratisch en internationalistisch verzet nodig, met als voorbeeld de recente Bosnische protesten.
Bas van der Plas/INSUDOK
24 februari 2014