De martelaren van onze eigen vrijheid
Nooit zullen degenen die de concentratiekampen hebben gekend daaraan zo vaak hebben gedacht als in de laatste maanden. Het is dertig jaar geleden dat ons land bezet werd en een kwart eeuw, dat het werd bevrijd. En wat herdenken wij eigenlijk?
Allereerst, helaas, onze verijdelde verwachtingen, onze teleurgestelde hoop. Wat mij en mijn lotgenoten betreft, wij behoorden tot degenen, die al in oktober 1940 als gijzelaars naar het kamp Buchenwald werden vervoerd.
Grote groepen van dwangarbeiders, meer in lompen dan in kleren gehuld, trokken met ons binnen door de zwaar bewaakte poort, hoorden niets meer dan het schelden en snauwen van Kapo's en Scharführer en zagen in de schemering de schichtige gestalten van angstige en zwijgende Häftlingen. Een van hen, een oude man, die een zware kist droeg, liep onverwacht in het halve duister in ons midden. We spraken woorden van medelijden over de zwaarte van de last, die hij dragen moest. Maar met een bijna stervende stem zei hij alleen dit: 'Das is nicht schwer. Das Leben ist schwer, zu schwer...'
De kampbevolking bestond toen nog voor het grootste deel uit duitsers: communisten, socialisten, pacifisten, Getuigen van Jehova, homosexuelen, lieden, die als gewone misdadigers aangemerkt stonden. Maar er waren al veel polen, die mishandeld werden, joden en zigeuners die ten dode waren opgeschreven, spaanse oud-strijders uit de burgeroorlog die naar Frankrijk waren gevlucht en daar in handen van de Gestapo waren gevallen, tsjechische gijzelaars. Maar het waren toch tweeduizend duitse gevangenen, die in 1941 uit een ander kamp naar Buchenwald waren getransporteerd om daar te sterven: voor hen werd het kamp een Vernichtungslager. Aangetast door hongeroedeem, zodat aan uitgemergelde lichamen dikke benen schenen te hangen, gekromde skeletten, waarschijnlijk ingeënt en besmet om als proefdieren te dienen, begonnen zij aan hun massale sterven: dertig, veertig lijken per dag.
Daarna volgde een nieuwe golf van vreemdelingen. Joegoslavië was onder de voet gelopen, de Sowjet-Unie werd overrompeld, en bij duizenden kwamen nu de serviërs en de russen, ondergebracht in dunne tenten, terwijl het koude najaar al was aangebroken. Zonder medische hulp, door dwangarbeid uitgeput, soms ter dood veroordeeld en altijd afgeranseld kwam de tijd, dat ook zij uitgeroeid werden.
En hoe verschrikkelijk actueel is nu die herinnering, als een obsessie en een nachtmerrie. Ze zijn er weer, de concentratiekampen en de Vernichtungslager, in Griekenland en in Brazilië, in Portugal en Angola, in Vietnam en in Haïti. In de Amazone-rivier drijven de lijken van vermoorde indianen en in de Mekong de verminkte resten van honderden vietnamezen. Vijf en twintig jaar geleden scheen één mogelijkheid binnen ons bereik: de vereniging der massa’s van het geteisterde Europa en Azië, van de overlevende slachtoffers van het duitse, italiaanse, spaanse en japanse fascisme. Een wereld zonder oorlog en zonder de doodsangsten van het verleden. Toen in het Handvest van de Verenigde Naties de beginselen waren uitgewerkt omtrent het vredelievend samenleven, scheen iets van een droom verwerkelijkt te kunnen worden. En nu lijken Buchenwald, Sachsenhausen, Dachau en Auschwitz weer zeer dichtbij.
De pas gestorven dichter Eddie Hoornik, die drie jaar lang in Dachau geconfronteerd was met dood en ondergang, schreef eens: 'Ik weet zeker dat het geen verschil maakt of ik Dachau of de wereld zeg - en dat is het wat mij stil maakt...' Toen hij dit schreef kon men misschien nog denken aan het pessimisme van een overgevoelig en zwaarmoedig geworden kunstenaar. Maar nu is de vergelijking beangstigend. Zeker, wij leven naar verhouding nog in een bevoorrecht deel van de wereld. Maar tot ons komen de getuigenissen over martelingen en gevangeniskampen. In de hele wereld bestaan dictatoriale regimes, die éénzelfde soort folteringen toepassen, en de methodes van de mishandelingen schijnen uit één bron te komen.
En die bron is onze eigen beschaafde wereld. Die beschaving zelf, met haar verfijnde techniek, brengt niet alleen de massaproductie mee van ongekend vernietigend oorlogstuig, maar ook van de moderne martelwerktuigen. Wat de duitsers deden in Europa, en de japanners in Azië hebben de fransen geperfectioneerd in Indo-China en Algerije, de brazilianen in Zuid-Amerika, de amerikanen in Vietnam en Cambodja. Electrische schokken, die ondraaglijke pijnen verwekken, worden door de ogen en de geslachtsdelen gedreven; gevangenen worden verblind door uiterst felle lichten; de geestelijke weerstand wordt verlamd. Dat niet alleen. Duizenden dorpen zijn de laatste jaren in vlammen opgegaan in Vietnam, Angola of Mozambique. In Vietnam zijn vier miljoen mensen dakloos, één miljoen zijn er binnen vijf jaar gedood - onder wie 300.000 kinderen - en de laatste weken kwam Cambodja aan de beurt. Met voldoening is er gemeld dat vijfduizend opstandelingen binnen tien dagen zijn gedood, dat de stad Memot is verwoest door de amerikaanse luchtmacht en de artillerie, dat het dorp Snuol voor negentig procent is vernield en dat de rest der woningen is leeggeplunderd. Een officier, die aan de invasie van Cambodja deelnam, zei volgens een groot amerikaans persbureau: 'Ik heb bevel alles te verbranden'.
Uitgebreide delen van de wereld zijn Dachau's en Sachsenhausens geworden, op vergrote schaal.
Landen die eens meegeholpen hebben om Europa te bevrijden van het nazisme, gedragen zich nu in Azië, Afrika en Latijns-Amerika zelf als fascisten.
Het militaire bedrijf: meest winstgevende industrie
Wat is de oorzaak van het feit, dat de hoge verwachtingen van de bevrijding niet vervuld zijn? Allereerst moeten wij er natuurlijk op wijzen dat de twee grootste overwinnaars van de laatste oorlog, de amerikanen en de russen, al spoedig verwikkeld zijn geworden in een ontstellende bewapenings-wedloop. De twee militaire blokken, die zij leiden, zijn al lang in staat de hele wereld honderdmaal te vernietigen. Maar zij gaan voort met het uitbreiden van de zogenaamde 'overkill', de overmaat aan verdelgingsmiddelen, met veelkoppige raketten en atoomduikboten. De ruimtevaart is zelfs een poging geworden, om de kosmos te beheersen en aldus de aarde. Nog nooit is de macht van de generaals zo groot geweest, en niet alleen in de tientallen landen waar nu een militaire dictatuur heerst. In Amerika schijnt de president een werktuig te zijn geworden van de hoogste legerleiding.
Voor de invasie in Cambodja mochten Nixon en zijn minister Rogers verklaringen afleggen, die inhielden dat géén amerikaanse troepen in Cambodja zouden binnentrekken. Maar intussen waren de generaals in Saigon al aan het voorbereiden van een grote militaire operatie. Trots mogen de Verenigde Staten zijn op het massale verzet van studenten, ook al heeft Nixon hen uitgescholden voor 'lamstralen' en al heeft zijn vice-president Agnew de oudere intellectuelen die de jongeren steunden dan ook 'seniele grijsaards' genoemd. Verontrustend is daartegenover de houding van de hoogste leiders van de machtige internationale industrieën, die nauw verbonden zijn met het oorlogsbedrijf. Er is zoveel geschreven over het 'industrieel-militaire complex', dat het onnodig is nog uit te weiden over het bondgenootschap tussen de grootste bedrijfsleiders en de militairen van de generale staven.
Het militaire bedrijf is een van de belangrijkste en meest winstgevende takken geworden van de moderne industrie.
We weten heel goed, dat zich ook in de Sowjet-Unie zulk een militair-industrieel complex heeft ontwikkeld, gebaseerd op een centrale staatsmacht die de verdere ontwikkeling van het socialisme belemmert. En de bezetting van Tsjechoslowakije was een betreurenswaardig voorbeeld van de macht, die op een bepaald moment generaals kunnen hebben. Maar wij leven niet binnen het sowjetblok en daar ligt allereerst een taak voor de oosteuropese volkeren zelf. Daar kunnen wij geen invloed uitoefenen. Maar hier, in het Westen, zijn wij medeverantwoordelijk voor hetgeen hier gebeurt, ook voor alles wat schaamte en schande wekt. En wat ons moet verontrusten is, dat het militairisme een instrument is geworden van een nieuw soort kolonialisme. Arme massa's worden weer als koelies geëxploiteerd, in samenwerking met inheemse dictatoren en generaals, die optreden als fascisten. Erger nog is het, dat politici die zeggen dat zij in de atlantische wereld de democratie verdedigen,
deze democratie met voeten treden in gebieden, waar zij militaire bases hebben gebouwd of grote kapitalen beschermen. En dat zij wapens en leningen verschaffen aan regimes, in Azië, Afrika en latijns-Amerika alweer, waarvan de leiders vergeleken kunnen worden met Hitler of Mussolini.
Het is een menslievend werk sociale en medische hulp te verlenen aan arme massa's over de hele wereld. Maar waarom slooft onze regering - waarvan bepaalde ministers zulke vriendelijke woorden spraken over regeringsleiders in Portugal en zoveel begrip toonden voor amerikaanse generaals in Indo-China - waarom slooft onze regering zich zo uit voor het regime van Soeharto in Indonesië, dat onvoorstelbare massamoorden heeft laten plegen? Waarom is daarheen prins Bernhard gezonden, nadat er bijna een miljoen tegenstanders van het regime zijn gedood en er tienduizenden in concentratiekampen zijn opgesloten?
Men kan zeggen dat zulke toestanden niet bij ons bestaan. Maar de verdediging of de stilzwijgende goedkeuring ervan getuigen van een mentaliteit, die onze democratie bedreigt. In alle democratische landen bestaan de geheime politieke diensten, die vermoedelijke tegenstanders registreren, hun arrestatie voorbereiden, die nu al weten welke inrichtingen als toekomstige concentratiekampen kunnen dienen. En Nederland vormt daarop geen uitzondering, zoals wij nog vier weken geleden hebben kunnen vernemen in de tweede kamer. Het is deze mentaliteit die verontrustend is voor de democratie. Steeds meer militaire, economische en politieke besluiten worden aan de volkscontrole onttrokken.
En de vrees neem toe, dat in vele landen mogelijk zal zijn wat in Griekenland is gebeurd: dat de democratie wordt overrompeld door militaire machthebbers, als een volk zich dreigt te gaan verzetten tegen de huidige gang van zaken. De parlementaire controle wordt onvoldoende, als sterke machten zich buiten die controle om gaan ontwikkelen. De waakzaamheid van het volk tegenover mogelijke vormen van nieuw fascisme is nodig, overal waar het volk zelf van onderop toezicht kan uitoefenen op gezaghebbende topfiguren of autoritaire kasten, dus ook en juist buiten het parlement, ook in bedrijven en kazernes.
Wie solidair is met veroveraars en onderdrukkers buiten het eigen land vormt een bedreiging van de democratie binnen dat land. Dit hebben de demonstranten en opposanten in de atlantische wereld begrepen, en het verzet tegen de invasie van Cambodja van de miljoenen protesterende amerikanen heeft een duidelijk doel: zij verdedigen ook hun eigen vrijheid. Daarom is solidariteit met onderdrukten en met bevrijdingsbewegingen een getuigenis van de wil, de eigen democratie te beschermen. Deze maand is een maand van herdenkingen. Welnu, wij herdenken de slachtoffers van het fascisme van het verleden, of zij nu nederlanders of russen, duitsers of spanjaarden, fransen of polen, amerikanen of italianen zijn geweest. Maar we herdenken ook allen die ná 1945 zijn gevallen in de strijd tegen militarisme, onderdrukking of discriminatie, zowel Martin Luther King als Camilo Torres of Che Guevara, allen die nog in Indo-China, Angola, Brazilië of waar ook ter wereld omkomen als slachtoffers van een redeloos geweld.
Want zij zijn ook de martelaren van onze eigen vrijheid.
A.L. Constandse, 1970.