|
|  |
Het individu verdwijnt
Herman van Gunsteren - 03.01.2010 09:12
Het individu verdwijnt
De Toppers hangen hun vuile was buiten en ambtenaren dringen door in de huiskamer. De privésfeer vervaagt. Maar door publiekelijk het individu centraal te stellen, verdwijnt de werkelijke individualiteit
Het individu verdwijnt
De Toppers hangen hun vuile was buiten en ambtenaren dringen door in de huiskamer. De privésfeer vervaagt. Maar door publiekelijk het individu centraal te stellen, verdwijnt de werkelijke individualiteit
Wat in een cultuur centraal staat, wordt als 'natuurlijk' voorgesteld. Natuurlijk houdt een moeder van haar kind. Wie slaat of kroost verwaarloost, is gestoord, geen echte moeder. Natuurlijk gaat iedereen voor zijn eigen belang, voor een aanbod -dat je niet kunt weigeren-, zoals voetballers zeggen. En natuurlijk moet aangetaste eer gewroken worden als dit in de eigen cultuur vanzelfsprekend is.
Ingewijd
De vanzelfsprekendheid van culturele kernwaarden wordt bevestigd door het achterwege laten van redenen ervoor. Wat vanzelf spreekt, behoeft geen argumentatie. Kinderen en andere nieuwkomers spreken echter niet vanzelf. Zij moeten worden getraind en ingewijd in de cultuur opdat die ook voor hen een tweede natuur wordt. Dat is een hele opgave, culturele vanzelfsprekendheden moeten worden geleerd.
In de Nederlandse liberaal-democratische cultuur staat het individu centraal. Ook daar is het een hele opgave te leren een individu te zijn, zelfstandig en autonoom te worden. Mijn studenten moeten een eigen werkstuk schrijven, maar het moet wel aan mijn eisen van wetenschappelijkheid voldoen. Met Sinterklaas maken we een gedicht, dat wel moet rijmen, en prutsen we met kleutermoeite een surprise in elkaar die de ontvanger wel leuk moet vinden. We kiezen onze eigen kleding: Maar wie is er niet thuisgekomen met de vraag hoe hij dit in hemelsnaam heeft kunnen kiezen? De veronderstelling is dat een individueel persoon worden vanzelf gaat, een natuurlijke ontwikkeling is.
Pijnlijk
In werkelijkheid vereist dit een vaak pijnlijk proces van disciplinering, van vallen en opstaan bij het leren om gewoon jezelf te zijn. De marges zijn smal. Je mag een individu zijn, maar je moet je wel normaal (natuurlijk) gedragen, niet te veel afwijken (wel een das, maar met een eigen kleurtje en motiefje). Niet graaien. Niet altijd eerst aan jezelf denken. Het unieke individu is een met moeite tot stand gebracht cultuurproduct. Wie dat niet beseft en meent dat hij geheel op eigen kracht een individu is geworden, toont daarmee enkel aan dat hij zich die cultuur geheel eigen heeft gemaakt.
Vroeger werd de moeizame weg naar individualiteit primair in de private sfeer doorlopen. Van huis uit kreeg je kernwaarden mee (waar je je later eventueel tegen kon afzetten). Thans is er toenemend publieke aandacht voor de leerweg naar individualiteit. De vraag is of dat het individu wel ten goede komt. Wordt hij er gelukkiger van of is de publieke focus op zijn individualiteit juist een last? Zou het kunnen dat door zoveel publieke bemoeienis de private bronnen van innerlijkheid opdrogen? Wordt een mens misschien minder een echt individu naarmate hij zich en public als echt privaat individu manifesteert? Om een begin van een antwoord te vinden, moeten we eerst bezien welke vormen van publieke aandacht voor het individu thans opgeld doen.
Gruwelen
Na de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog heeft het publieke gezag zich verbonden tot bescherming van de individuele mensenrechten. De onschendbaarheid van de sfeer van het individu kan door rechtspraak van het Europese Hof voor de rechten van de mens ook jegens de eigen staat worden afgedwongen. Deze verworvenheid wordt evenwel ondermijnd door recente beleidswijzigingen. Gedurende het afgelopen decennium heeft de Nederlandse overheid gemeend dat in het licht van nieuwe dreigingen en wantoestanden een intensievere bemoeienis met de individuele burger helaas noodzakelijk is geworden.
Het publieke gezag acht zich gerechtigd en competent achter de voordeur te komen teneinde wantoestanden te corrigeren of, beter nog, te voorkomen. Ouders worden aangesproken op hun verantwoordelijkheid voor hun kinderen. Ouders die als aanstaande opvoeders weinig goeds beloven moeten worden bijgestaan. Kinddossiers worden aangelegd om voortgang te documenteren en gevaar tijdig te signaleren. Voorkomen is immers beter dan genezen. En minder kostbaar bovendien.
Ongevallen
Een dergelijke wending naar preventie vinden we ook buiten de sfeer van het gezin bij de terreurbestrijding, ongevallen, de gezondheidszorg. We moeten alles doen om aanslagen te voorkomen, zo luidde de mantra na 9/11. Dat maatregelen zelf niet alleen ongemak opleveren, zoals wachten op de luchthaven, maar ook blijvende schade aan kunnen brengen, zoals bij onschuldigen die door friendly fire omkomen, werd aanvankelijk al te makkelijk op de koop toe genomen. Van Vollenhoven is met zijn Onderzoeksraad voor Veiligheid zo streng in het aanpakken van instanties die achteraf van nalatigheid kunnen worden beticht, dat individuele gezagdragers zich gedeisd houden en weinig meer durven ondernemen.
Ja, wie in zijn graf ligt maakt geen fouten meer.
Het individu wordt aangespoord gezond te leven. Preventieve maatregelen komen in het zorgpakket en overwogen wordt om ongezond levende personen een hogere premie te laten betalen. Krijgt de burger allengs een plicht gezond te leven? En mag hij vervolgens ook verplicht worden aan gezond leven van anderen bij te dragen, zoals in het PvdA-voorstel om mensen van rechtswege tot donor te bombarderen als zij op drie brieven daarover niet hebben geantwoord?
Databestanden
Om in te kunnen grijpen voordat het kalf verdronken is, worden individuen en hun kenmerken in kaart gebracht. De gevaren van grootschalige registratiesystemen worden daarbij onderschat. Friendly fire komt niet alleen uit de loop van een geweer, maar ook uit databestanden die voor wel 93 procent betrouwbaar zijn.
Degene die dacht niet geschaad te kunnen worden aangezien hij niets te verbergen heeft, kan toch worden getroffen. Ook waar het registratiesysteem risico's juist weergeeft, kan het hard en soms onterecht burgers treffen. Risicoburgers zijn personen met kenmerken die het waarschijnlijk maken dat zij zich zullen misdragen.
Een risicoburger wordt voortdurend in de gaten gehouden, lastig gevallen of 'verstoord' (zoals het dwarszitten met behulp van publieke middelen wordt genoemd). Niet op grond van wat hij misdaan heeft, maar van wat experts denken dat hij gaat doen.
Preventie is theorieafhankelijk. Theorieën zijn slechts voorlopige waarheden, ze kunnen achterhaald of weerlegd worden. Om erger te voorkomen, werd bij vrouwen vroeger een borst afgezet waar dit tegenwoordig niet meer gebeurt.
Kiezen is wat je tot individu maakt. Dat wordt ook door de overheid uitgedragen.
Kiezen
Burgers mogen kiezen tussen zorgverzekeraars, energieleveranciers, (internet)providers, banken. Die de staat vervolgens verplicht om gegevens over hun individuele klanten te bewaren en aan de eigen en bevriende overheden (VS) ter beschikking te stellen.
Verdoezeld wordt, dat kiezen in feite vaak een last is, zeker als de alternatieven niet goed gestructureerd of irrelevant zijn. De overheid benadrukt thans de verantwoordelijkheid van de burger voor de gevolgen van zijn eigen keuzen. Eigen schuld, dikke bult. Om de burger een handreiking te geven, brengt Guusje ter Horst een Handvest Verantwoord Burgerschap uit.
Wantrouwende mensen, die niet genoeg op 'samen werken, samen leven' zijn gefocust, zien hierin een poging de eigenzinnige burger zodanig te disciplineren dat hij zich bestuurbaar gedraagt.
Het is echter niet alleen de overheid die zich met de vorming van het individu bemoeit. Ook in de publieke sfeer van de media wordt de individuele mens centraal gesteld. Hem wordt gevraagd naar zijn mening, zijn emoties, hoe 'het voelt'.
Hij moet zichzelf tonen. ..Wie dat weigert en even geen mening heeft, is eigenlijk geen mens. Het 'echte' individu toont zich in de onthulling van bijzonderheden uit de private sfeer. Die maken het echt persoonlijk. Facebook, Hyves en twitter staan vol ontboezemingen.
Aandacht
Op het eerste gezicht kan men zich verheugen over de publieke aandacht voor het unieke individu. Elk mens is anders en het is goed dat dit erkend wordt. Bij nader inzien rijzen twijfels. Als echtheid en betrouwbaarheid in de publieke sfeer gezocht wordt in het private individu, dan zouden beide daar wel eens onder kunnen lijden.
Sommige zaken hebben om te verschijnen het publieke nodig, andere het private. In de vorige eeuw werd de bron van individualiteit in het private gevonden. Daar kwam men tot zichzelf en tot herstel van het zielenleven (seelische Erhebung).
Zou het kunnen dat door publiekelijk het individu zo centraal te stellen in feite de individualiteit verdwijnt? Als er geen private ruimte meer is en andere bronnen de individualiteit niet echt voeden, wat komt er dan terecht van al die bijzondere zelfstandige en kiezende individuen?
|
| Lees meer over: europa vrijheid, repressie & mensenrechten wereldcrisis | | aanvullingen | |
